İSİMLER
A. Varlıklara Verilişlerine Göre.
1. Özel İsim
2. Cins İsmi
B. Maddelerine Göre İsimler
1. Somut İsim
2. Soyut İsim
C. Varlıkların Sayılarına Göre İsimler
1. Tekil isim
2. Çoğul isim
3. Topluluk İsmi
D. Yapılarına Göre İsimler
1. Basit İsim
2. Türemiş isim
3. Birleşik İsim
a. Bitişik Yazılan Birleşik İsimler
b. Ayrı Yazılan Birleşik İsimler
İsimlerde Küçültme.
İsmin Hâlleri
1. Yalın Hâl (Nominatif)
2. Belirtme (Yükleme) Hâli
3. Yönelme Hâli
4. Bulunma Hâli
5. Ayrılma (Uzaklaşma, Çıkma) Hâli
6. Eşitlik Hâli
7. Vasıta Hâli
8. İlgi Hâli (Tamlayan Hâli)
İsim Tamlamaları
Sınav sorularında ve dilbilgisi anlatımında "tür, görev, tür ve görev"
kelimeleri aynı şeyi ifade eder. Türkçe'deki kelimelerin tür ve görev
yönünden özelliklerini aşağıdaki şekilde gösterebiliriz:
TÜR VE GÖREV BAKIMINDAN KELİMELER
İSİM SOYLU KELİMELER FİİL SOYLU KELİMELER
A. Tam Anlamı Olanlar 1. Fiil
1. Tek Başına Görev Üstlenenler 2. Fiilimsi
- İsim (Ad) a) İsim-fiiller (Ad-Eylem)
- Zamir (Adıl) b) Sıfat-Fiiller (Ortaç)
c) Zarf-Fiiller (Bağ-Fiil,Ulaç)
2. Başka Kelimelerle Birlikte Görev Üstlenenler
- Sıfat (Önad)
- Zarf (Belirteç)
B. Tam Anlamı Olmayanlar
- Edat (İlgeç)
- Bağlaç
- Ünlem
Yukarıdaki şekilden de anlaşılacağı gibi Türkçe'de dokuz çeşit kelime
vardır. Bunlardan yedisi isim soylu, ikisi fiil soyludur.
İSİMLER (Adlar)
Tanım:Canlı
cansız bütün varlıkları, kavramları, hatta fiilleri de karşılayan,
onları anmaya, tanımaya, birbirinden ayırmaya yarayan kelimelere isim
(ad) denir:ağaç, su, deniz, Hasan, Anadolu, gidiş, dönüş vb.
İsimler çeşitli yönlerden sınıflara ayrılır.
A. VARLIKLARA VERİLİŞLERİNE GÖRE
İsimler ait oldukları varlığın veya kavramın eşi benzeri olup
olmamasına göre ikiye ayrılır: Varlık veya kavram özelse (eşsiz,
benzersiz) onun ismi de özel isim; cins ise (aynısından birden fazla)
onun ismi de cins ismidir.
1. ÖZEL İSİM:Kâinatta tek olan, tam bir benzeri bulunmayan varlıkları karşılayan kelimelere denir.
Bütün özel isimler (özel ismi oluşturan her kelime ve onları niteleyen,
tanıtan unvanlar) büyük harfle başlar. Büyük harfle başlamazsa cins
ismi zannedilebilirler.
Yavuz, Hasan, Kayseri, Acıpayam, Akdeniz, Alanya, Ulu Cami, Sultan
Selim, Hatice, Küçük Ağa, Türkçe, Türk Dil Kurumu...
Başlıca Özel İsimler
1. İnsan isimleri: Ali, Meltem, Mehmet, Meral, Yasemin, Uğur, Barkın...
2. Kurum, kuruluş, müessese, makam, üniversite isimleri:Mamak Anadolu Lisesi, Yeşilay Derneği, Türk Dil Kurumu, Ege Üniversitesi, Kars Valiliği, Turhal İlçe Millî Eğitim Müdürlüğü...
3. Millet, kavim, din, mezhep isimleri:Türk, Türkler, Yunan, İngiliz, Çeçen, Ruslar...
Müslüman, Musevî, Hıristiyan...
İslâm, İslâmiyet, Musevîlik, Hıristiyanlık...
Hanefî, Hanefîlik, Şafiî, Alevî...
4. Dil isimleri: Türkçe, Farsça, Fransızca, Macarca, Fince, Tibetçe...
5. İl, İlçe, Semt, mahalle, cadde, bulvar, sokak isimleri:Sivas, Ankara, İstanbul, Mamak, Yenişehir, Şirinevler, Dikimevi, Atatürk Bulvarı, İvedik Caddesi, Gönül Sokak...
6. Ülke ve bölge isimleri:
Türkiye, Afganistan, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti...
Batı Almanya, Batı Trakya, Güney Yemen, Doğu Avrupa, Doğu Anadolu Bölgesi, İç Anadolu (Bölgesi), Ege, Marmara...
7. Kıta isimleri:Avrasya, Asya, Avrupa, Afrika, Amerika, Antarktika, Arktika, Avustralya.
8. Deniz, okyanus, göl, akar su, boğaz, geçit isimleri:Akdeniz, Karadeniz, Manş Denizi, Büyük Okyanus, Atlas Okyanusu
Van Gölü, Hazar Denizi, Beyşehir Gölü, Kızılırmak, Yeşilırmak, Sakarya,
Seyhan, Fırat, Nil, İstanbul Boğazı,Panama Geçidi, Süveyş Kanalı ...
9. Dağ, tepe, ova, yayla isimleri:Elmadağ, Uludağ, Ağrı Dağı, Erciyes (dağı), Everest Tepesi, Çukurova, Konya Ovası...
"Konya
Ovası, Van Gölü, Ağrı Dağı" gibi her iki harfi de büyük yazılan özel
isimlere dikkat edilirse, birinci kelimenin zaten il olarak mevcut
olduğu; ikinci kelime eklenince oluşan ismin o ile ait ama yeni ve özel
bir varlığı karşıladığı görülür. Hâlbuki Hürriyet gazetesi, Nil nehri,
Ankara şehri, Fırat nehri, Erciyes dağı gibi örneklerde birinci kelime
büyük, ikinci kelime de küçük harfle başlamaktadır. Bunun sebebi bu
kelimelere eklenen ikinci kelimelerle yeni bir özel isim oluşturulmuş
olmamasıdır. Hürriyet zaten bir gazete adı; Nil zaten bir nehir adı;
Ankara zaten bir şehir adı; Erciyes zaten bir dağ adıdır.
10. Gezegen ve yıldız adları:Merih, Mars, Jüpiter, Venüs, Küçükayı...
11.
Dünya, güneş ve ay kelimeleri terim olarak (astronomi ve coğrafya
terimi) kullanılıyorsa özel isim olduğu için büyük; diğer anlamlarında
(gerçek, mecaz, yan, eş, deyim vb.) kullanılıyorsa cins ismi olduğu
için küçük harfle başlar:
Ay'ın yakından çekilmiş fotoğrafları insanlığı pek şaşırtmıştı.
Yazın Güneş ışınları Dünya'ya dik olarak gelir.
Türkiye'nin birçok yerinde insanlar Güneş tutulmasını seyretti.
Sabahtan beri dünya kadar yer dolaştık.
Şair sevgilisinin yüzünü aya benzetir. (ayın kendisine değil, görünüşüne)
12. Kitap, gazete, mecmua, eser isimleri:Tercüman
(gazetesi), Zaman (gazetesi); Nokta (dergisi), Aktüel (dergisi); Türk
Dili (dergisi), Virgül; Yaprak Dökümü, Semerkant; Resimli Türk
Edebiyatı Tarihi, Türk Ansiklopedisi...
13. Hayvanlara takılan özel isimler:Tekir, Karabaş, Yumoş, Minnoş, Pamuk...
2. CİNS İSMİ:Aynı
cinsten olan varlıkların ortak isimleridir. Dilin temel kavramları cins
(tür) isimleridir.taş, yol, ağaç, ırmak, kitap, dergi, yaprak, ev,
çocuk, su, sıra, hayal, düşünce, sıla, özlem, taraf, ceza...
Başlıca Cins İsimleri
1. Vücudun bölümleri ve organ isimleri: baş, kol, el, ayak...
2. Akrabalık isimleri: ana, baba, kardeş, dayı, hala, teyze...
3. Araç, eşya isimleri: kaşık, makas, bardak, iplik, iğne...
4. Hayvan ve bitki isimleri: kedi, kartal, fındık, ceviz, kiraz...
5. Kavramlar: düşünce, hedef, zekâ, temenni...
6. İş, meslek; meslek sahibi simleri: öğretmenlik, öğretmen, avukat, işçi, memur, profesyonel, futbolcu...
7. Giyecek isimleri:ceket, ayakkabı, gömlek, eldiven...
8. Yiyecek isimleri:elma, yemek, ekmek, biber...
9. İçecek isimleri:su, meşrubat, gazoz...
10. Sayı isimleri:on, beş yüz, bir...
11. Renk isimleri:sarı, kıpkırmızı, mor...
12. Nitelik isimleri:büyük, kocaman, dairesel...
13. Zaman isimleri:ay, saat, dakika, yıl...
14. Soru. Kelimeleri:ne, kim, hangi...
Bazı cins isimlerin özel isim olarak kullanıldığı görülür:
tırmık: bir ziraat aleti.
Tırmık: bir kedinin özel adı
ozan: şair
Ozan: erkek ismi
B. MADDELERİNE GÖRE İSİMLER
İsimler, karşıladıkları varlıkların beş duyu organından herhangi
biriyle algılanıp algılanamamasına göre ikiye ayrılırlar.
1. Somut İsim :Beş
duyudan herhangi biriyle algılayabildiğimiz, kavrayabildiğimiz varlık
ve kavramların isimleridir. Yani somut varlıkları karşılayan isimlere
somut isimler denir. Bu isimler, herkes tarafından görülen, bilinen,
hissedilen, cismi olan, varlığı kişiden kişiye değişmeyen varlıkları
karşılarlar.
su, toprak, ağaç, ses, televizyon, rüzgâr, sarı, mavi, duman, koku...
2. Soyut İsim :Beş
duyudan herhangi biriyle algılanamayan, madde hâlinde bulunmayan ve
zihnimizle kavradığımız veya var olduğuna (akla, ruha, sezgiye, inanca
bağlı olarak) inandığımız varlıkların isimleridir.
sevinç, şüphe, tezat, Allah, cesaret, keder, korku, aşk, melek, ruh, şeytan...
C. VARLIKLARIN SAYILARINA GÖRE İSİMLER
1. Tekil isim:Tek
varlığı belirten ve karşılayan, yapıca tekil olan (topluluk isimleri
hariç) kelimelerdir. kendi, ben, çocuk, kalem, defter...
Not:
Tür adı olan her kelime, o türden tek varlığı anlattığı gibi; biçimce
çoğullanmadığı hâlde o türün tümünü ya da bir bölümünü de anlatabilir.
Bu durumda da tekil sayılırlar.
İnsan, düşünen, konuşan bir varlıktır. (bütün insanlar)
Çiçek, susuzluktan kurumuş. (herhangi bir çiçek)
2. Çoğul isim:Yapısında, anlamında birden çok varlığı barındıran, çokluk eki almış isimlerdir. Cins isimlerinin çoğulu yapılır.
onlar, evler, fikirler, merkezler, dünyalar, kuşlar, böcekler, kelebekler, arılar...
Not: Şekil yönüyle çoğul olmadığı, çokluk eki almadığı hâlde anlamca çoğul olan kelimeler vardır.
Seçmen, tercihini yarın ortaya koyacak.
Asker, sınırları bekliyor.
Genç yaşta saçı dökülmüş.
Bu
cümlelerde seçmen, asker ve saç kelimeleri tekil oldukları hâlde
anlamca çokluk bildirmektedirler. Bunlar, topluluk isimleri değildir.
Not: Bazı durumlarda özel isimlere de çoğul eki getirilir:
1. Aile anlamı katar; -gil ekinin yerine kullanılır, yapım eki görevinde olduğu için ayrılmadan yazılır.
Yarın Ahmetlere gideceğiz.
İzmir'e, amcamlara/dedemlere/teyzemlere gideceğiz. (burada özel isme getirilmemiş.)
Aliler bize gelecekler.
2. Benzerleri anlamı katar, kesme işaretiyle ayırarak yazılır:
Bu millet nice Fatih'ler, Kemal'ler yetiştirecektir.
Bu topraklarda ne Çaldıran'lar, ne Ridaniye'ler yaşandı.
3. Aynı ismi taşıyanları belirtir:
Sınıftaki Ali'ler ayağa kalksın.
Hüseyin'lerin hepsi buraya gelsin.
4. Abartma anlamı katar:Çalışmak için ta Almanya'lara gitti.
5. Topluluk, soy kavramı bildirir:Osmanlılar, Türkler, Yunanlar, Adanalılar, Konyalılar...
3. Topluluk İsmi:Yapıca
tekil, ancak anlam bakımından çoğul olan; aynı türe dahil birden çok
varlığı anlatan isimlerdir. Teklerden oluşan topluluğu, çokluğu
bildiren kelimelere denir.
ordu, sürü, orman, sınıf, okul, millet...
Not:
Topluluk isimleri de çokluk eki alabilir. Bu durumda aynı topluluktan
birden fazla olduğu ifade edilmiş olur.Ordular, ormanlar, sürüler.
D. YAPILARINA GÖRE İSİMLER
İsimler kaç kelimeden oluştuklarına ve yapım eki alıp almadıklarına göre de sınıflandırılırlar.
1. Basit İsim:Herhangi
bir yapım eki almamış, kök hâlindeki isimlere denir. Çekim eki almış
hâlde kullanılabilirler. Türemiş ve birleşik kelimeler yaparken bunlara
yapım ekleri getirilir.
İnsan, kelebek, gölge, yaprak(lar), kağıt(ta), kuş(u), çiçek(ler), dağ(dan), bir(de), ...
Basit isimlerimizin çoğu tek hecelidir, ama bütün basit isimler tek heceli zannedilmemeli.
Basit
isimler, daha küçük ve anlamlı parçalara ayrılamazlar. Meselâ "kelebek
kelimesini kel-ebek şeklinde ikiye ayırıp "kel" diye anlamlı bir kelime
bulabiliriz gibi bir düşünce yanlıştır. Çünkü parça ile bütün arasında
her zaman -az ya da çok-bir anlam ilgisi bulunmalıdır.
2. Türemiş isim:İsim
veya fiil kök ve gövdeleriyle yansıma kelimelere bir yapım ekinin
getirilmesiyle oluşturulmuş, şekil ve anlam olarak yeni isimlere denir.
İsimden türeyenler:
kömürlük, kitaplık, tuzluk, başlık, kulaklık, gecelik, gençlik,
insanlık, Türklük, çocukluk, hanımlık, kardeşlik, Müslümanlık, kulluk,
erkeklik, bilgelik, bayramlık, kışlık, akşamlık, gömleklik, iyilik,
güzellik, küçüklük, öğretmenlik, doktorluk, veterinerlik, eczacılık,
arıcılık, demircilik, kılavuzluk, rehberlik...
Yansımalardan türeyenler:çıtır-tı, cızır-tı, şakır-tı, şıkır-tı, homur-tu, gıcır-tı, patır-tı
Fiilden türeyenler: gel-mek, oku-mak, ye-mek, iç-mek, çalış-mak...
yemek, çakmak, ekmek, ilmek, kaymak,
başlama, okuma, yazma, nakletme, hasta olma, danışma, sevme, inanma...
3. Birleşik İsim:Birleşik
isimler, birden fazla kelimenin bir araya gelip yeni bir varlığı veya
kavramı karşılayacak şekilde kalıplaşarak oluşturdukları, anlam ve
şekil bakımından yeni isimlerdir.
Birleşik
ismi oluşturan kelimeler arasına herhangi bir ek veya kelime giremez;
girerse bu kelime grubu birleşik isim olmaktan çıkar, belirtili isim
tamlaması veya başka bir kelime grubu olur.
Bu
isimler anlam bakımından tam bir kalıplaşmaya uğradıkları için tek bir
kelime olarak kabul edilir ve bu şekilde kullanılırlar.
Türkçe'de üç yolla birleşik isim yapılır:
Anlam kayması yoluyla
Ses kaynaşması yoluyla
Kelime sınıfı kayması yoluyla
Buraya kadar yapılan tasnife göre her kelimenin birden fazla özelliği vardır:
a. Anlam kayması yoluyla:
Birincisi:
Birleşik ismi oluşturan kelimelerin tamamı (genellikle iki kelimeden
oluşurlar) anlam kaybına uğrar. Hanımeli, aslanağzı, katırtırnağı,
devetabanı, suçiçeği, demirbaş, denizaltı, kuşpalazı...
İkincisi: Kelimelerden sadece birincisi anlam kaybına uğrar:
Adamotu, yayın balığı, ince hastalık...
Akçaağaç, akçakavak, akciğer, karabiber, alageyik... Başbakan, başyazar, başhekim...
Üçüncüsü: İkinci kelime anlamını kaybeder: Karatavuk, yer elması, karafatma...
b. Ses kaynaşması yoluyla: cumartesi, pazartesi, kahvaltı, çörotu, peki...
c. Kelime sınıfı kayması yoluyla: kaptıkaçtı, külbastı, mirasyedi, dedikodu, hünkârbeğendi, albastı, gecekondu...
örtbas, sıkboğaz, alaşağı, ateşkes, kapkaççı...
giderayak, bilirkişi, vatansever, hacıyatmaz, cankurtaran...
elverişli, rasgele, albeni, çalçene...
Ayrıca bakınız>>> Birleşik Kelimelerin Yazılışı
Varlıklara verilişine göre : özel isim, cins ismi
Maddelerine göre : soyut, somut
Varlıkların sayılarına göre : tekil isim, çoğul isim, topluluk ismi
Yapılarına göre : basit, türemiş, birleşik
el : cins ismi; somut, tekil, basit isim
düşünce : cins ismi; soyut, tekil, türemiş isim
kitaplıklar : cins ismi; somut, çoğul, türemiş isim
ayakkabı : cins ismi; somut, tekil, birleşik isim
ordu : cins ismi; somut, topluluk ismi, basit isim
Ankara : özel isim; somut, tekil, basit isim
Çanakkale : özel isim; somut, tekil, birleşik isim.
İSİMLERDE KÜÇÜLTME
Bir
varlığın, bir ismin küçüklüğü genel olarak, başına getirilen "küçük,
mini, ufak" gibi sıfatlarla ifade edilir:Küçük köy, ufak el, mini
kasa...
Bazen bu sıfatların yerini "Cİk, -Ceğİz" ekleri tutar. Bu ekler isimlere küçültme anlamı katar.
küçük tepe>tepecik küçük çocuk>çocukcağız
Not: Bu ekler her zaman küçültme anlamı katmayabilir; acıma ve sevgi; zavallılık ve küçümseme anlamları da katabilir:
Serçecik daldan dala atlıyor. (acıma)
Adamcağız korka korka ayağa kalkar. (acıma)
Bebeciğimi çok özledim, diyordu. (sevgi)
küçük insan>insancık (zavallılık)
zavallı kelimeler>zavallı kelimecikler (küçümseme)
"k" sesi ile biten sıfatlara -Cİk eki getirildiğinde sıfatın sonundaki "k" düşer:
küçük>küçücük ufak>ufacık alçak>alçacık minik>minicik
"-cE, -İmsİ, -İmtrak" ekleri de küçültme anlamı katar:
küçük>küçükçe büyük>büyükçe iri>irice yeşil>yeşilimsi sarı>sarımtırak
İSMİN HÂLLERİ:
İsimleri
isimlere, fiillere, edatlara bağlayan, diğer kelimelerle ilişki kurarak
isimlerin cümlede görev kazanmasını sağlayan eklere isim hâl ekleri
denir. İsimlerin bu ekleri alarak yüklendikleri görevlere ismin hâlleri
denir.
1. Yalın Hâl (Nominatif):Eki
yoktur.İsimlerin hiçbir hâl eki almamış hâlleridir. Çoğul, iyelik ve
bildirme eki almış olabilir. Bu durumda da yalın hâlde sayılırlar.
ev, okul, yol, çocuk, fikir, baba(sı), defter(ler), çalışkan(dır)...
Yapım ekleri de ismin yalın durumunu değiştirmez: kalemlik, bilgili, susuz, meslektaş...
Birleşik isimler de hâl eki almamışlarsa yalındırlar:dershane, tanksavar, gecekondu, bilirkişi...
2. Belirtme (Yükleme) Hâli: ı, -i, -u, -ü eklerini alan isimler bu duruma girer. Bu isimler genellikle belirtili nesne olur.
Defteri, okulu... Ali kitabı aldı. (Belirtili nesne)
ev-i gördüm, kapı-y-ı açtım, okul-u boyadılar, gül-ü koparmayın...
NOT : Türkçe'de üçt çeşit -i (-ı, -u, -ü) eki vardır. Bunları birbirine karıştırmamalıyız.
- Köyü güzelmiş (iyelik eki)
- Köyü gezdiler (hal eki)
- Ört-ü, diz-i (fiilden isim yapma eki)
3. Yönelme Hâli:"-E" ekiyle yapılır. Yüklemin yöneldiği yeri, nesneyi ya da kavramı gösterir.
Yönelme hâlinde, ismin belirttiği kavrama yöneliş, dönme, yaklaşma,
ulaşma söz konusudur. Yönelme hâlindeki kelimeler cümlede dolaylı
tümleç ve yüklem olabilir. Dolaylı tümleç, yükleme sorulan "neye, kime, nereye" sorularının cevabıdır. Sinema-y-a git, ev-e dön...
4. Bulunma Hâli:"-dE"
ekiyle yapılır.Eylemin yapıldığı yeri, nesneyi ya da soyut kavramı
bildirir. Genellikle "kimde, nede, nerede"sorularına cevap vererek
dolaylı tümleç olur. Babamda hiç para yoktu. (Kimde)
ev-de oturma, okul-da öğren, yurt-ta kaldı, devlet-te bulunuyor...
5. Ayrılma (Uzaklaşma, Çıkma) Hâli:"-dEn"
ekiyle yapılır.Eklendiği kelimeyi dolaylı tümleç yapar; "çıkma,
ayrılma, uzaklaşma" bildirir. İsmin ayrılma hâli, yani dolaylı tümleç,
yükleme sorulan "nereden, kimden, neden" sorularının cevabıdır.
okul-dan çıktı, ev-den ayrıldı, yurt-tan geliyor, devlet-ten istedi...
-den ekini alan isimler bazen zarf tümleci olur. Sıkıntıdan her tarafı sivilce doldu. (Zarf tümleci)
-den eki, bazen yapım eki olarak kullanılır. Bu durumda ya sıfat ya da zarf görevi üstlenir. Candan dost, toptan satış, içten davranış...
-den eki bazen belirtili isim tamlamalarındaki tamlayan eki -ın, -in, -un, -ün 'ün yerini tutabilir. Çocukların biri ....Çocuklardan biri.
-den ekini alan kelimelerle ikilemeler yapılabilir. Derinden derine sesler geliyor.
-den ekini alan kelimelerle üstünlük anlamı taşıyan sıfat öbekleri oluşturulabilir. Gülden kırmızı yanak, Pamuktan beyaz eller...
6. Eşitlik Hâli:"-CE" ekiyle yapılır.Bu hâldeki kelimeler cümlede zarf tümleci ve yüklem olarak kullanılır.
Onun davranışları çok zaman delicedir.
Bu okulda yıllarca çalıştım dedi.
O gün sizi saatlerce bekledik.
Bu kararı sınıfça aldık.
Bugün milletçe sevinçliyiz.
7. Vasıta Hâli:"ile"
edatı kullanılarak yapılır. "i" düşürülerek kullanılır. Bu hâldeki
kelimeler cümlede zarf tümleci, edat tümleci ve yüklem olarak
kullanılır.
Mor bulutlarla açık türbene çatsam da tavan. (edat tüml.)
İşi kolaylıkla başardı.
Ayağına gelen topa hızla vurdu.
Babasını sevinçle karşıladı.
O artık bizimledir.
Öğrencileriyle geziye gitmişti.
Arabasıyla evimize kadar getirdi.
İğneyle kuyu kazıyorsun.
Rüzgârın etkisiyle dallar sallandı.
Sonbaharın gelmesiyle soğuklar artmıştı.
Zilin sesiyle yarışma bitti.
8. İlgi Hâli (Tamlayan Hâli):"-(n)İn", "-dEn" ekleriyle yapılır ya da yalın hâldedir.
Kitabın yaprağı yırtılmış.
Ceket düğmesi
Öğrencilerden biri
google_protectAndRun("ads_core.google_render_ad", google_handleError, google_render_ad);
İSİM TAMLAMALARI
İki veya daha fazla ismin, yeni bir anlam meydana getirecek şekilde
birlikte kullanılmasıyla oluşan söz gruplarına isim tamlaması denir.
Ad takımı şeklinde de söylenebilir.
İsim tamlamalarında ilk isme tamlayan; ikinci isme tamlanan denir. Bu
kural iki isimden oluşan tamlamalar için geçerlidir. İkiden fazla
isimden oluşan tamlamalarda genellikle son isim tamlanan diğerleri
tamlayan olur. Fakat bu kurala uymayanlar da vardır.
Bahçenin duvarı. Bahçenin duvarının boyasının rengi. Bizim okulun tahta kapısı
Tamlayan Tamlanan Tamlayan Tamlanan Tamlayan Tamlanan
İsim tamlamalarının çeşitleri ve özellikleri şöyledir:
1-BELİRTİLİ İSİM TAMLAMASI
Tamlayan
-ın, -in, -un, -ün , tamlanan -ı, -i, -u, -ü eklerinden birini alır.
Tamlayan sesli harfle biterse -n kaynaştırma harfi; tamlanan sesli
harfle biterse -s kaynaştırma harfi kullanılır. Bahçe-n-in kapı-s-ı
NOT :* "Su" ve "ne" kelimeleri bu kurala uymaz. Örnek: Su-y-un tad-ı, ne-y-in tad-ı.
Zamirler tamlayan veya tamlanan olabilir. Örnek: Bizim evimiz. Çocukların birkaçı...
Tamlanan
isim sayı veya belirsizlik bildiren bir kelime olursa, tamlayan eki
-ın, -in, -un, -ün yerine-den, -dan eki gelebilir. (Adamların
ikisi....Adamlardan ikisi)
Bazı belirtili isim tamlamaları, sıfat tamlamasının ters çevrilmesiyle oluşur. (Taze balık...Balığın tazesi)
Bazı b.isim tamlamalarında tamlayan ve tamlanan yer değiştirir. (Çok verimlidir ovası Konya'nın...) (Konya'nın ovası...)
2-BELİRTİSİZ İSİM TAMLAMASI
Tamlayan, tamlama eklerini almaz. Tamlanan -ı, -i, -u, -ü eklerini alır. Bahçe kapısı, gönül dostu...
Tamlayan somut veya soyut isim olabilir: Kitap kabı, duygu yoğunluğu
Tamlanan somut, soyut isim veya isimleşmiş olabilir: Masa örtüsü, gurbet düşüncesi, dünya güzeli.(İsimleşmiş sıfat)
Tamlayan çoğul eki alabilir: Öğretmenler odası...
"Kendi"
kelimesi, belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan olabilir. Bunun
dışındaki zamirler belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan ve tamlanan
olmaz.: Kendi evi...
İsim-fiiller tamlanan olabilir: Gece yürüyüşü...
Bazı belirtisiz is.tamlamaları kendisinden sonra gelen ismi niteler ve sıfat görevi kazanabilir: Deniz mavisi gömlek....
Bazı
belirtisiz isim tamlamalarında tamlama eki günlük konuşmada düşebilir:
Hatay sokağı...Hatay sokak. Bu durumun yazıda gösterilmesi
yanlıştır. (Lokanta Bahar) veya (Bahar Lokanta) yanlıştır. Doğrusu
(Bahar Lokantası) şeklinde olacaktır.
Bu tamlamalarda mecazlı anlatım görülebilir: Laf salatası, ömür törpüsü...
Bazı belirtisiz isim tamlamaları kalıplaşarak birleşik kelime olmuştur: Kuşadası, hanımeli..
Bazı belirtisiz isim tamlamalarının başına bir sıfat gelebilir: Kırmızı kadın ceketi...
Bazen
belirtisiz isim tamlamalarında sıfatın başa gelmesi dil yanlışlığına
yol açar: Devlet Eski Bakanı (Doğru)... Eski Devlet Bakanı (Yanlış)
3 . TAKISIZ İSİM TAMLAMASI
Tamlayan
ve tamlanan, tamlama eklerini almaz. Tamlayan, tamlananın hangi
maddeden yapıldığını veya neye benzediğini bildirir. Takısız isim
tamlamaları ile sıfat tamlamaları birbirine karıştırılmamalıdır.
Takısız İsim Tamlaması Sıfat Tamlaması
Tahta çanta Güzel çanta
Demir kapı Büyük kapı
Demir yumruk Sert yumruk
Badem göz Siyah göz
Çini vazo süslü vazo
Altın bilezik Burgulu bilezik
ZİNCİRLEME İSİM TAMLAMASI
En azından üç isimden oluşan tamlamalara denir. Dedemin dedesinin dedesi, Ayşe'nin kardeşinin okul çantası.
NOT:
Zincirleme tamlamayı oluşturan kelimelerden en az biri sıfat görevinde
kullanılıyorsa böyle tamlamalara KARMA TAMLAMA denir. Karma tamlamalar,
isim tamlamalarının tamlayanı ile tamlananı arasına bir sıfat
girmesiyle oluşabildiği gibi, iki sıfat tamlamasının birleşmesiyle de
oluşabilir. (Babamın eski ceketi)(Güzel Türkiye'nin güzel çayı)
